Aktywni rodzice w pracy, czyli dawne „babciowe”. Nowe rozwiązania

Projekt ustawy o aktywnym rodzicu wpisuje się w założenia i cele strategiczne KPO realizując kamienie milowe obejmujące reformy na rzecz poprawy sytuacji rodziców na rynku pracy poprzez zwiększenie dostępu do wysokiej jakości opieki nad dziećmi do lat 3.

Przede wszystkim jest wypełnieniem kamienia milowego A58 G Wejście w życie nowelizacji ustawy z  4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi do lat 3., zapewniającej stabilne długoterminowe finansowanie usług opieki nad dziećmi do lat 3, ale także kamienia milowego A57 Wdrożenie standardów jakości opieki nad dziećmi, w tym wytycznych edukacyjnych oraz standardów usług opiekuńczych dla dzieci do lat 3, zapewniających wysoką jakość, w tym edukacyjną i opiekuńczą.

Projekt ustawy ma być częścią programu „Aktywny Rodzic” – systemowej strategii wspierania rodziców w łączeniu ról zawodowych z rolami rodzicielskimi. Projektowana ustawa stanowi kompleksowe podejście do wspierania rodziców dzieci w tzw. wieku żłobkowym, zapewniając im różnorodne formy wsparcia w zależności od ich potrzeb i sytuacji życiowej.

Z danych Ministerstwa Rodziny Pracy i Polityki Społecznej wynika, że aktywności rodziców dzieci na rynku pracy wskazuje, że wśród ojców-pracowników występuje stale wysoki poziom aktywności zawodowej, bez względu na liczbę posiadanych dzieci.

Natomiast w przypadku kobiet widoczne jest powiązanie ich aktywności zawodowej z liczbą posiadanych dzieci oraz wiekiem najmłodszego (lub jedynego) dziecka. Według danych Eurostatu wskaźnik zatrudnienia dla kobiet w wieku 20-49 lat w 2022 r. (ostatnie dane) z dziećmi w wieku do lat 6 wyniósł 66,1%. Współczynnik ten dla kobiet z jednym dzieckiem wyniósł 68,9%, z dwójką 68,2% i z trójką lub więcej dzieci 56,2%. Ponadto zagadnienie umożliwienia i ułatwienia rodzicom dzieci w wieku od 12 do 35 miesiąca życia aktywności zawodowej nabiera także szczególnego znaczenia w kontekście niekorzystnych tendencji demograficznych w Polsce.

Wśród barier wskazywanych przez rodziców w posiadaniu potomstwa Polacy wskazują również brak instytucji opieki dostępnej nie tylko terytorialnie, ale i finansowano, a także brak zaufania do jakości świadczonej opieki nad dziećmi w żłobkach i innych instytucjach opieki nad najmłodszymi dziećmi.

Propozycja przewiduje wprowadzenie do systemu prawnego trzech świadczeń wspierających rodziców w aktywności zawodowej oraz w wychowywaniu i rozwoju małego dziecka:

• „aktywni rodzice w pracy”,
• „aktywnie w żłobku”
• „aktywnie w domu”.

Świadczenie „aktywni rodzice w pracy” zostanie skierowane do aktywnych zawodowo rodziców dziecka w wieku od 12 do 35 miesiąca życia. W ustawie zostanie określona aktywność zawodowa, której poziom/rodzaj będzie uprawniał do otrzymywania tego świadczenia. Świadczenie to będzie przysługiwać w wysokości 1.500 zł miesięcznie przez okres 24 miesięcy od 12 do 35 miesiąca życia dziecka.

Świadczenie „aktywni rodzice w pracy”, co do zasady, będzie przysługiwać w wysokości 1.500 zł miesięcznie na dziecko. Jednocześnie projekt ustawy przewiduje preferencję dla rodziców i opiekunów niepełnosprawnych dzieci.

W przypadku dzieci legitymujących się orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji, powyższe świadczenie będzie przysługiwało w podwyższonej wysokości 1.900 zł miesięcznie.

Należy podkreślić, że do rodzica pobierającego świadczenie „aktywni rodzice w pracy” będzie zależało na co przeznaczy otrzymane z tego tytułu środki. Będzie mógł w szczególności sfinansować z nich opiekę sprawowaną przez np. babcię lub dziadka (w tym emerytkę i emeryta) na podstawie umowy uaktywniającej, uregulowanej w art. 50 ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. W przypadku zawarcia z nianią, w tym babcią, umowy uaktywniającej, budżet państwa dodatkowo sfinansuje koszty ubezpieczenia emerytalno-rentowego i zdrowotnego niani (babci) z tytułu tej umowy do wysokości podstawy stanowiącej kwotę nie wyższą niż 50% wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę. 

W związku z tym, skorzystanie z możliwości zawarcia umowy uaktywniającej z babcią będącą emerytką, umożliwi dokonywanie corocznej waloryzacji wysokości jej emerytury, co jest szczególnie istotne dla osób w wieku emerytalnym.   Świadczenie „aktywni rodzice w pracy” jest kierowane na tych samych zasadach albo do matki albo do ojca dziecka. Istotne jest jednak, że zgodnie z projektowaną ustawą, warunek pozostawania aktywnym zawodowo będzie dotyczyć obojga rodziców, a jedynie wyjątkowo wymóg ten będzie dotyczył tylko jednego rodzica w przypadku deklarowania przez niego samotnego wychowywania dziecka (wówczas tego rodzica dotyczy minimalny poziom podstawy składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe w wysokości co najmniej 100% minimalnego wynagrodzenia za pracę).   

Projekt ustawy przewiduje, że warunek aktywności zawodowej, co do zasady, będzie dotyczyć obojga osób wspólnie sprawujących opiekę nad dzieckiem. W takim przypadku, świadczenie będzie przysługiwało, jeżeli zarówno zawodowo aktywna osoba ubiegająca się lub otrzymująca to świadczenie „aktywni rodzice w pracy”, jak i aktywna zawodowo osoba wspólnie z nią wychowująca dziecko, z tytułu aktywności zawodowej, podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym od podstawy, której łączna wysokość wynosi nie mniej niż 100 % minimalnego wynagrodzenia za pracę. 

Jednocześnie ustawodawca określił minimalny próg aktywności zawodowej dla każdej z tych osób, zgodnie z którym podstawa, od której opłacane są składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe każdej z nich, nie może być niższa niż:  

- 50% minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w danym okresie, na który jest ustalane prawo do świadczenia „aktywni rodzice w pracy”, 

- 30% minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w danym okresie, na który jest ustalane prawo do świadczenia „aktywni rodzice w pracy” – w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, o których mowa w ust. 4 projektu ustawy (tj. osób korzystających ze zwolnienia przewidzianego w art. 18 ust. 1 ustawy Prawo przedsiębiorców) lub w art. 18a i 18c ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.   

Natomiast w przypadku osób, które zgodnie ze złożonym oświadczeniem, samodzielnie wychowują dziecko i z tego względu nie wskażą drugiej osoby z którą wspólnie wychowują dziecko świadczenie „aktywni rodzice w pracy” będzie przysługiwało, jeśli aktywnie zawodowa osoba ubiegająca się lub otrzymująca to świadczenie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu od podstawy, której wysokość wynosi nie mniej niż 100% minimalnego wynagrodzenie za pracę.

Zamiast funkcjonującego obecnie dofinansowania w wysokości do 400 zł do opłaty za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna wprowadzone zostanie świadczenie „aktywnie w żłobku”. Świadczenie to wynosić będzie 1.500 zł, nie więcej niż wysokość opłaty, jaką rodzic ponosi za pobyt dziecka w instytucji opieki.

W przypadku, gdy dziecko legitymuje się orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazanymi: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji, powyższe świadczenie będzie przysługiwało maksymalnie w wysokości 1.900 zł miesięcznie, nie więcej jednak niż kwota opłaty za pobyt dziecka w instytucji opieki.

Świadczenie „aktywnie w domu” będzie stanowiło wsparcie dla rodziców dzieci w wieku od 12 do 35 miesiąca życia, którzy nie będą uprawnieni lub z własnej woli nie zdecydują się na skorzystanie z innych omówionych w propozycji świadczeń. Będzie to w szczególności dotyczyć sytuacji, gdy rodzice pozostaną nieaktywni zawodowo i nie będą mogli uzyskać prawa do świadczenia „aktywni rodzice w pracy” lub ich dziecko nie będzie uczęszczało do instytucji opieki i nie będą mogli pobierać świadczenia „aktywnie w żłobku”.

Świadczenie „aktywnie w domu” będzie przysługiwało na analogicznych zasadach, jak funkcjonujący już rodzinny kapitał opiekuńczy, z jedną różnicą, świadczenie „aktywnie w domu” będzie można uzyskać na każde, w tym na pierwsze i jedyne dziecko w wieku od 12 do 35 miesiąca życia oraz świadczenie „aktywnie w domu” będzie przysługiwało wyłącznie w wysokości 500 zł miesięcznie przez 24 miesiące (nie będzie możliwości pobierania świadczenia w wysokości 1.000 zł przez 12 miesięcy, jak ma to miejsce obecnie w przypadku rodzinnego kapitału opiekuńczego).

Wprowadzenie świadczenia „aktywnie w domu” spowoduje konieczność uchylenia dotychczas obowiązującej ustawy z 17 listopada 2021 r. o rodzinnym kapitale opiekuńczym.

Rodzic będzie miał możliwość, w miarę potrzeb i indywidualnej sytuacji, zmiany, nawet wielokrotnej, jednego świadczenia na inne. Przy czym na to samo dziecko, za dany miesiąc, będzie mogło być pobierane tylko jedno świadczenie wspierające rodziców w aktywności zawodowej oraz w wychowywaniu i rozwoju małego dziecka.

Projekt wprowadzi zmiany w ustawie z 4 lutego 2011 roku o opiece nad dziećmi do lat 3, mające na celu zwiększenie dostępności miejsc i podnoszenie jakości świadczonych usług w tych instytucjach.

Ponadto projekt wprowadzi regulacje dające ministrowi właściwemu do spraw rodziny możliwość ogłaszania i realizacji programów obejmujących dodatkowe działania w zakresie poprawy jakości opieki w instytucjach opieki na dziećmi do lat 3, promowania i uświadamiania rodzicom jak istotna z punktu widzenia rozwoju małego dziecka jest właściwa opieka instytucjonalna oraz przeprowadzania badań czy ewaluacji wprowadzonych rozwiązań celem ich usprawniania i doskonalenia.

Projekt ustawy wprowadza maksymalny pułap łącznej kwoty pobranego na dane dziecko rodzinnego kapitału opiekuńczego oraz świadczenia „aktywnie w domu" w wysokości 12.000 zł. Oznacza to, że w sytuacji, gdy na dane dziecko został wypłacony rodzinny kapitał opiekuńczy w łącznej maksymalnej wysokości 12.000 zł, to na to dziecko nie będzie już przysługiwało świadczenie „aktywnie w domu” zastępujące dotychczasowy rodzinny kapitał opiekuńczy. W sytuacji, gdy na dane dziecko został pobrany rodzinny kapitał opiekuńczy w części, bez przekroczenia powyższego pułapu, osobie będzie mogło zostać wypłacone świadczenie „aktywnie w domu” do osiągnięcia łącznego limitu 12.000 zł.  

Projektowana ustawa przewiduje, że świadczenia „aktywny rodzic” między innymi: 

-  będą wolne od egzekucji, 

- będą wolne od podatku dochodowego od osób fizycznych, 

- nie będą wliczane do dochodu, którego wysokość warunkuje przyznanie pomocy ze środków publicznych, 

- nie będą podlegały regule finansowej, o której mowa w ustawie o finansach publicznych.  

Projekt ustawy zakłada całkowitą cyfryzację procesu ubiegania się i przyznawania omawianych świadczeń. Wniosek o świadczenie „aktywny rodzic” będzie można złożyć wyłącznie w postaci elektronicznej, za pomocą systemów teleinformatycznych obecnie już wykorzystywanych w procesie wnioskowania o świadczenie wychowawcze, świadczenie dobry start, dotychczas funkcjonujący rodzinny kapitał opiekuńczy czy dofinansowanie obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna tj.: 

1)     profilu informacyjnego utworzonego w systemie teleinformatycznym udostępnionym przez ZUS;

2)     systemu teleinformatycznego banków krajowych oraz spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych świadczących usługi drogą elektroniczną, spełniających wymogi określone w informacji zamieszczonej na stronie Biuletynu Informacji Publicznej ZUS; 

3)     systemu teleinformatycznego utworzonego przez ministra właściwego do spraw rodziny.   Narzędziem wykorzystywanym w sprawach dotyczących powyższych świadczeń będzie PUE ZUS. ZUS będzie kontaktował się z osobą ubiegającą się lub pobierającą świadczenie „aktywny rodzic” za pośrednictwem PUE ZUS. W tym celu każdy każda osoba, która złożyła wniosek o świadczenie „aktywny rodzic” będzie korzystała z posiadanego już konta na PUE lub założy takie konto w celu zawnioskowania o świadczenie.   

Świadczenia w ramach programu „aktywny rodzic” oraz koszt obsługi tych świadczeń przez ZUS będą finansowane z budżetu państwa lub ze środków Funduszu Pracy. Szacuje się, że w pierwszym pełnym roku obowiązywania ustawy (2025 rok) wydatki na jej realizację wyniosą 8,975 mld zł.